Techniki zdobnicze: Enameling (Emaliowanie)

Niemal równocześnie z powstaniem pierwszych piór wiecznych z własnym zasobnikiem atramentu (fountain pens), producenci dokładali wszelkich starań by urozmaicić swoją ofertę. Dość szybko zatem, oprócz najprostszych, wykonanych z gładkiego, czarnego ebonitu (BHR), pojawiły się pióra zdobione cyzelowaniami (BCHR) oraz pozłacanymi, złotymi i srebrnymi elementami - zarówno w formie gładkiej, jak i giloszowanej, czy też wykonanej w technice repoussé - które pojawiały się na piórach w formie obrączek (ringów) dokładanych na korpusie i skuwce pióra lub opasających jego zakończenia (głównie szczyt skuwki), a także pełnych "koszulek" nakładanych na skuwkę i korpus.

Jedną z bardziej skomplikowanych technik zdobniczych zaaplikowanych do produkcji piór jest enameling, czyli emaliowanie/szkliwienie. Wiem, wiem, emalia w pierwszej chwili może się kojarzyć, szczególnie pod tymi wschodnimi szerokościami geograficznymi, przede wszystkimi z metalowymi garnkami z lat 70ych, z których najczęściej odpryskiwała, pozostawiając odpychający, czasami wręcz rozpaczliwy krajobraz. I pewnie stąd wzięło się pejoratywne znaczenie słowa "emalia", które dawniej brzmiało po prostu szmelc! :)

W odniesieniu do artykułów piśmiennych, emalia i emalierstwo nie mają jednak nic wspólnego ze "szmelcem". Bardzo ogólnie rzecz ujmując jest to technika zdobienia wyrobów metalowych (złotych, srebrnych, miedzianych, z brązu, stali czy żelaza) za pomocą szklistych powłok, składających się z mieszaniny sproszkowanych minerałów z dodatkiem pigmentów, stopionej w piecu w temperaturze ok. 800-900 stopni Celsjusza.

Emaliowane zdobienia na piórach z lat 20ych (zdj. górne Edward Todd, zdj. dolne Montblanc).
Oba zdjęcia pochodzą z katalogów aukcyjnych domów Christie i Bonhams.

Pierwsze przykłady zastosowania enamelingu w zdobnictwie metali pochodzą z XIII wieku p.n.e. i są nimi "panele" emalii oprawione w złote "włókna", osadzone na złotych pierścieniach pochodzących z okresu mykeńskiego. Największy rozkwit tych technik zdobniczych przypada jednak na okres średniowiecza, pomiędzy XI a XIV wiekiem n.e.

Ze względu na sposób wykonania zdobienia można wyróżnić trzy podstawowe grupy enamelingu:

1. cloisonné (emalia komórkowa/przegródkowa) - wzór wykonuje się ponad powierzchnią bazowego metalu poprzez przylutowanie pionowo cienkich blaszek, których ścianki tworzą zarys rysunku. Tak powstałe komórki wypełnia się następnie różnymi kolorami emalii.

Chińskie pióra z lat 60 wykonane w technice cloisonné

2. champlevé (emalia żłobkowa/rowkowa) - wzór wykonuje się wgłąb powierzchni bazowego metalu poprzez jego wyrycie, wycięcie lub wytłoczenie i tak powstały rysunek wypełnia się emalią.

3. painted enamels (emalia limuzyńska/malarska) - metal pokrywany jest warstwą nieprzyjrzystej, zazwyczaj ciemnej emalii i wypalany. Na tak przygotowany podkład nakładane są następne warstwy emalii o różnej przejrzystości i grubości, co ostatecznie daje efekt bardziej malarski.

Poniżej przykłady zastosowania enamelingu w szczytowych zakończeniach (top cap) skuwki: Ingersoll (lata 20), Bohler (lata 30) i Hardtmuth (lata 30).

Pióra i ołówki ze zdobieniami wykonanymi w technice enamelingu należą do tych rzadziej spotykanych i wyżej cenionych, przy czym oczywiście istnieje tu też duże zróżnicowanie ze względu na producenta, model pióra i stan jego zachowania do czasów nam współczesnych oraz formę i technikę zdobienia (top cap, obrączka, większy "rysunek").

Źródła:
- Herbert Maryon "Metalwork & Enameling"; Dover Publications, Inc.; 1971; str.169-181;
- Wikipedia.org.